Wpływ wysiłku fizycznego na funkcjonowanie przewodu pokarmowego często jest aspektem pomijanym w dietetyce, a szkoda - istnieją bowiem dane wskazujące na istnienie takowej zależności. W przypadku sportu wyczynowego szacuje się, że nawet 50% zawodników przynajmniej raz w swojej karierze doświadcza dolegliwości żołądkowo-jelitowych wymagających, interwencji lekarskiej.
- Uciążliwy problem
- Przyczyny problemu
- Co zrobić, gdy występują problemy ze strony przewodu pokarmowego indukowane wysiłkiem?
- Przełomowe prace dietetyków z Monash University
- Obiegowe przekonania na temat FODMAP
- Sport a FODMAP
- Opis interwencji
- Wnioski
Uciążliwy problem
Problem zaburzeń pracy przewodu pokarmowego indukowanych wysiłkiem dotyka przede wszystkim sportowców dyscyplin długodystansowych (jego istnienie raportowało niemal 90% ankietowanych maratończyków), przy czym zdarza się, że nasilenie objawów jest tak duże, że wymaga przerwania konkurencji sportowej! Niekiedy jednak również osoby trenujące siłowo doświadczają podobnych problemów. Co ciekawe, symptomy mogą dotyczyć tak górnych (zgaga, odbijanie, piekące bóle w klatce piersiowej, nudności, bóle nadbrzusza), jak i dolnych odcinków przewodu pokarmowego (ból podbrzusza, wzdęcia, gazy, biegunki, uczucie niepełnego wypróżnienia). Natężenie objawów bywa zmienne i uzależnione jest od cech osobniczych, obciążeń treningowych oraz od składu jakościowego diety.
Przyczyny problemu
Etiologia powyższych zaburzeń nie jest do końca znana, uważa się, że kluczowymi czynnikami odpowiedzialnymi za występowanie opisywanych zaburzeń są:
Stres (zarówno fizyczny, jak i psychiczny) towarzyszący treningom i startom oraz powiązane z nim zaburzenia neurohormonalne, obejmujące wzrost pobudzenia układu współczulnego.
Zmniejszone ukrwienie okolic przewodu pokarmowego (przesunięcia krwi z trzewnego łożyska naczyniowego do obciążonych wysiłkiem mięśni).
Odwodnienie
Uszkodzenia mechaniczne jelit indukowane wysiłkiem - u wielu sportowców stwierdzić można w badaniu endoskopowym zapalenie śluzówki żołądka, nadżerki z cechami świeżego krwawienia w obrębie śluzówki żołądka, a nawet owrzodzenia wywołane przez ekstremalny wysiłek fizyczny, dodatkowo u sportowców wyczynowych niekiedy obserwuje się zmiany w jelicie grubym, które są spowodowane mechanicznym uszkodzeniem jelit (mikrourazy podczas ruchów ciała i pracy mięśni brzucha).
Warto wspomnieć także, iż sam wpływ wysiłku fizycznego na motorykę przewodu pokarmowego może być dwojaki. Krótkotrwałe wysiłki o niskiej intensywności (trwające do pół godziny), mogą przyspieszać tempo opróżniania żołądka, wysiłki intensywne i bardzo intensywne wykazują wpływ odwrotny, choć efekt dotyczy raczej pokarmów o konsystencji stałej.
Co zrobić, gdy występują problemy ze strony przewodu pokarmowego indukowane wysiłkiem?
W przypadku zaobserwowania u siebie problemów ze strony przewodu pokarmowego występujących zwłaszcza w dni treningowe w okresie powysiłkowym warto uważnie prześledzić swój jadłospis pod kątem obecności gorzej tolerowanych pokarmów. Kwestia ta może mieć charakter indywidualny, ale są pewne aspekty uniwersalne, które w tej materii warto wziąć pod uwagę.
Otóż okazuje się, że w przypadku opisywanych reakcji często słabo tolerowane są produkty bogate w składniki z grupy FODMAP. Ograniczenie ich konsumpcji lub też niekiedy całkowita eliminacja może stanowić skuteczne rozwiązanie problemu. Kłopot w tym, iż wprowadzenie takowej interwencji żywieniowej nie jest wcale proste i wymaga pewnej wiedzy, stąd też polecana jest konsultacja z wykwalifikowanym dietetykiem. Na własną rękę można dokonać jednak pewnych obserwacji i drobnych korekt w diecie.
Badania z ostatnich lat wskazują, że sportowcy obciążeni dużym wysiłkiem nierzadko niekorzystnie reagują na pokarmy zasobne w łatwo fermentujące wielocukry, dwucukry, cukry proste i alkohole wielowodorotlenowe, czyli składniki zwane FODMAP (fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides, and polyols). Istota problemu jest ciekawa, a przeprowadzone do tej pory interwencje i obserwacje dają pewną wiedzę na temat postępowania żywieniowego w przypadku występowania zaburzeń pokarmowych indukowanych, wysiłkiem fizycznym.
Przełomowe prace dietetyków z Monash University
Szczególną rolę w poznaniu znaczenia wspomnianych składników zaliczanych do FODMAP w patogenezie dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego odegrał zespół gastrologów i dietetyków z Monash University w Australii. Badacze ci wyodrębnili grupę składników żywności, których konsumpcja wywoływać mogła podobne efekty kliniczne, mimo ich zróżnicowanej budowy chemicznej. FODMAP obejmuje krótkołańcuchowe cukry, które nie są w pełni trawione i/lub wchłaniane, a ulegają szybkiej fermentacji w jelitach i przyczyniają się do wywołania objawów ze strony przewodu pokarmowego.
Obiegowe przekonania na temat FODMAP
Upowszechniło się przekonanie, iż słaba tolerancja FODMAP dotyczy przede wszystkim osób z zespołem jelita drażliwego (ang. irritable bowel syndrome, IBS), jak i osób borykających się z przerostem bakteryjnym jelita cienkiego (ang. small intestinal bacterial overgrowth, czyli -SIBO), stąd też w przypadkach tych zaburzeń zaleca się często dietę ograniczającą spożycie wspomnianych, łatwo fermentujących cukrów (jest to tzw. dieta Monash University low FODMAP diet).
Warto wiedzieć, iż niekiedy objawy jelitowe po spożyciu pokarmów zasobnych w FODMAP występują także u osób nieborykających się z wymienionymi przypadłościami przy przekroczeniu osobniczego progu ich spożycia (nierzadko to właśnie FODMAP odpowiedzialne są za nieprzyjemne objawy towarzyszące konsumpcji produktów takich jak pszenica czy żyto, mylnie wiązane z konsumpcją glutenu). Innymi słowy, w pewnym stopniu przy przekroczeniu indywidualnego progu tolerancji również u osób nieborykających się z IBS czy SIBO, produkty zasobne w FODMAP mogą wywoływać pewne problemy pokarmowe.
Sport a FODMAP
Istnieją powody, by uważać, że nieprzyjemne objawy pokarmowe po konsumpcji produktów zasobnych w FODMAP występować mogą szczególnie często u sportowców wyczynowych. Analogicznie też dieta niskiego FODMAP może stanowić efektywne rozwiązanie w zmniejszaniu nasilenia zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego indukowanych wysiłkiem.
Ciekawym tłem potwierdzającym istnienie powyższej zależności jest opis przypadku autorstwa dr Lis i wsp. (2016). Uczestnikiem badania był 31-letni mężczyzna, przygotowujący się do zawodów Ironman, skarżący się na zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego towarzyszące, wysiłkowi fizycznemu, które były mocno uciążliwe. Bohater tego studium raportował w wywiadzie, iż wcześniej próbował różnych rozwiązań żywieniowych mających na celu zniwelowanie lub przynajmniej złagodzenie nasilenia objawów, ale podejmowane działania nie przynosiły skutku.
Wprowadzane przez niego interwencje obejmowały m.in. przestrzeganie diety bezglutenowej, unikanie ostrych przypraw, rezygnacja z kawy i innych źródeł kofeiny w okresie przedwysiłkowym, rezygnacja z żywności sportowej – w tym z napojów sportowych w trakcie wysiłku. Po analizie wszystkich danych autorzy badania postanowili przetestować u zawodnika skuteczność diety niskiego FODMAP.
Opis interwencji
Uczestnik w toku trwania studium najpierw przez 6 dni stosował dietę zwyczajową, a następnie przez kolejne 6 dni realizował założenia zaplanowanej interwencji żywieniowej (low-FODMAP diet). Zadbano, by w obu etapach trenował w podobny sposób. W ramach studium oceniono poziom nasilenia objawów przy zastosowaniu specjalnego kwestionariusza, a skala wyrażana była w wartościach liczbowych (od 0 do 9).
Wprowadzono także podział kategorii zaburzeń na te, które dotyczą górnego i te, które obejmują niższe części, przewodu pokarmowego. Mężczyzna wypełniał dzienniczek codziennie. Wstępne analizy wykazały, że przy diecie zwyczajowej zawodnik boryka się z zaburzeniami o umiarkowanym lub ostrym nasileniu (wartości powyżej „4”). Po zastosowaniu diety ubogiej w FODMAP doszło do całkowitej eliminacji dolegliwości ze strony układu pokarmowego - oceniając nasilenie dolegliwości mężczyzna we wszystkich rubrykach zaznaczył „0”.
Wnioski
Przytoczone badanie pokazało, że ograniczenie spożycia FODMAP może być skutecznym narzędziem pomagającym pozbyć się problemów jelitowych wywoływanych, wysiłkiem fizycznym. Protokoły żywieniowe oparte o eliminację czy też ograniczanie spożycia łatwo fermentujących sacharydów i alkoholi wielowodorotlenowych mają jednak swoje ograniczenia i niekiedy mogą nieść za sobą pewne ryzyko.
