Współczesne produkty żywnościowe często dostarczają zbyt dużo soli i cukrów prostych. Na największe ryzyko nadmiernego spożycia chlorku sodu są narażone osoby korzystające z wysokoprzetworzonych produktów, w tym fast foodów (pizza, hamburgery, kebaby, hot-dogi, frytki itd.).
Zwiększona dostępność, która stała się problemem
Wydawałoby się, iż ustrój człowieka jest zabezpieczony przed nadmiarem rozmaitych substancji w diecie, jednak zdolności regulacyjne są ograniczone. Kiedyś ludzie nie mieli łatwego dostępu do obfitych źródeł fruktozy i glukozy, tymczasem obecnie cukrem lub syropem glukozowo-fruktozowym faszeruje się setki produktów. Podobnie stało się z solą.
W czasach starożytnych przed uzyskaniem dostępu do zewnętrznych źródeł soli (tj. kopalni soli) poziom dziennego średniego spożycia chlorku sodu był niski i wynosił około 0,1–1,0 g dziennie (0,04–0,4 g sodu dziennie). Obecnie spożycie soli wzrosło do 8,75-10,5 g dziennie (3,5-4,2 g sodu dziennie) ze znacznymi różnicami regionalnymi, w większości krajów znacznie powyżej zaleceń.
Sól a nadciśnienie
Wbrew błędnym opiniom rozpowszechnianym np. przez niektóre serwisy internetowe, a nawet (co jest szokujące) dietetyków, nadmiar soli w diecie jest związany z występowaniem nadciśnienia. Złożona zależność między spożyciem sodu, ciśnieniem krwi i wydalaniem sodu przez nerki została zbadana przez Guytona, który opracował koncepcję natriurezy ciśnieniowej. Zwiększone spożycie sodu powoduje wzrost objętości zewnątrzkomórkowej i podwyższone ciśnienie krwi, co z kolei indukuje wydalanie sodu i wody.
Kiedy wydalanie sodu przez nerki równoważy się ze spożyciem sodu, ciśnienie tętnicze powraca do normy. Średnie ciśnienie tętnicze, przy którym osiągana jest dokładna równowaga płynów i soli, nazywa się punktem równowagi lub wartością zadaną. Przy każdym ciśnieniu wyższym niż ten punkt dochodzi do utraty soli i wody, dopóki ciśnienie nie powróci do punktu równowagi. Punkt równowagi może przesunąć się w górę, gdy funkcje nerek są upośledzone lub przy stałym wysokim spożyciu sodu.
Co pokazują badania?
Badania dowodzą, iż istnieje wpływ spożycia soli na wysokie ciśnienie krwi (BP). Badanie INTERSALT ustaliło związek między poziomem spożycia soli a BP. Zmierzono wydalanie sodu i ciśnienie krwi 10 079 mężczyzn i kobiet w wieku 20–59 lat z 52 ośrodków na całym świecie. W każdym ośrodku stwierdzono dodatnią korelację między wydalaniem elektrolitów a ciśnieniem tętniczym, a populacje o wyższym średnim obciążeniu solą w diecie miały średnio wyższy odsetek pacjentów z nadciśnieniem. Osoby o wyższym spożyciu soli miały wyższe średnie BP i odnotowywano u nich większy wzrost BP wraz z wiekiem.
Sól w diecie dzieci
Związek między spożyciem soli w diecie a BP badano również u dzieci. W 1983 roku Hofman i in. losowo przydzielono 476 niemowląt do grupy normalnej (średnie spożycie sodu = 0,328 g na dobę) i niskiego spożycia soli (średnie spożycie sodu = 0,117 g na dobę). Po 25 tygodniach interwencji dietetycznej skurczowe BP w grupie z niskim spożyciem soli było o 2,1 mmHg niższe niż w grupie, która jadła więcej soli.
Piętnaście lat później Geleijnse i in. ponownie zbadano 167 dzieci spośród uczestników. Wyniki pokazały, że dieta niskosodowa stosowana w okresie niemowlęcym miała wpływ na BP uczestników w okresie dojrzewania. Ciśnienie krwi było niższe średnio o 3,6 mmHg.
Pod koniec lat 80. i na początku lat 90. przeprowadzono dwie próby zapobiegania nadciśnieniu tętniczemu (TOHP). Celem TOHP I była ocena wpływu kilku niefarmakologicznych interwencji (utrata masy ciała, redukcja podaży sodu, radzenie sobie ze stresem i suplementy diety) na obniżenie ciśnienia tętniczego. Badani składali się z dorosłych ze stanem przednadciśnieniowym (rozkurczowe ciśnienie tętnicze w przedziale 80–89 mm Hg). W grupie, w której ograniczono podaż sodu w diecie, jego wydalanie zmniejszyło się o ok. 1 g na dobę.
TOHP II oceniał łączny wpływ utraty masy ciała i redukcji sodu na populację dorosłych z niewielką nadwagą i stanem przednadciśnieniowym. Sama redukcja sodu spowodowała średni spadek netto wydalania sodu z moczem o 40 mmol/dzień (0,920 g sodu dziennie). W każdym z badań zaobserwowano niewielkie spadki skurczowego i rozkurczowego ciśnienia krwi po ograniczeniu podaży sodu w diecie.
Fruktoza i sól, a nadciśnienie
Niedawno naukowcy powiązali dietę bogatą we fruktozę (czyli produkty zawierające cukier, syrop glukozowo-fruktozowy itd.) z nadciśnieniem. Przy niskiej zawartości fruktozy w diecie wchłanianie soli w jelicie cienkim (jelicie czczym) i kanaliku proksymalnym nerki jest realizowane przez PAT1, rodzaj transportera. Sód powoduje zwiększenie objętości osocza, co aktywuje system renina-angiotensyna-aldosteron (RAA). Prawdopodobnie sama aktywność reniny albo ciśnienie krwi inicjuje mechanizm, który prowadzi do hamowania wchłaniania soli i zmniejszonej aktywności szlaku RAA. Ciśnienie krwi się normalizuje.
Jednak, gdy w diecie jest dużo fruktozy i soli, to wzrasta wchłanianie jelitowe fruktozy oraz sodu. Wchłanianie sodu jest nasilone poprzez aktywację transporterów (wymienników) z rodziny PAT1 i NHE3. Podwyższone obciążenie fruktozą prowadzi do zwiększenia stężenia krążącej leptyny i insuliny, co skutkuje insulinoopornością. Hormony te prowadzą do zwiększonej aktywacji współczulnej. Aktywowany jest układ RAA, wchłania się więcej sodu, a wskutek aktywacji współczulnej rośnie ciśnienie krwi. W ten sposób organizm traci kontrolę nad ciśnieniem krwi w mechanizmie ujemnego sprzężenia zwrotnego.
Sól a kamienie nerkowe
Ryzyko tworzenia kamieni nerkowych przy stosowaniu diety wysokosodowej oceniano, badając wpływ takiej diety na krystalizację soli kamieniotwórczych w moczu. Czternaście zdrowych osób uczestniczyło w 2 fazach badania, trwających 10 dni każda. Raz otrzymywali mało sodu (50 mmol), drugi raz pięciokrotnie więcej. Wysokie spożycie sodu istotnie zwiększało stężenie sodu oraz wapnia, zwiększało też pH, obniżało stężenie cytrynianów w moczu. Wraz z tymi zmianami wzrosło wysycenie moczu fosforanem wapnia (bruszyt) i moczanem sodu. Jednocześnie spadała aktywność związku hamującego krystalizację szczawianu wapnia.
Co warto zapamiętać?
Efektem stosowania diety wysokosodowej była zwiększona skłonność do krystalizacji soli wapnia w moczu. Dodatkowo warto pamiętać, iż dna moczanowa jest chorobą będącą następstwem odkładania się kryształów moczanu sodu w tkankach i narządach organizmu, ze szczególną predyspozycją do stawów, w których rozwija się stan zapalny. Niewykluczone, iż sól wcale nie jest taka niewinna.
Sól a choroby serca
Nadciśnienie niszczy serce i nerki, więc nie powinno dziwić, że dieta wysokosodowa sprzyja incydentom sercowo-naczyniowym.
Zhao i in. przeprowadzili badanie w Chinach wśród uczestników z nadciśnieniem i 30% do 70% stopniem zwężenia tętnicy wieńcowej. Dla uczestników stosujących dietę wysokosolną (≥6 g soli na dzień = 2,4 g sodu na dzień) ryzyko chorób układu krążenia rosło prawie dwukrotnie. Niemniej wiele z tych osób miało > 60 lat, nadwagę i podwyższone stężenie cholesterolu w surowicy, co też po części tłumaczy wzrost ryzyka sercowo-naczyniowego.
Cook i in. obserwowali uczestników ze stanem przednadciśnieniowym w badaniach TOHP I i TOHP II odpowiednio przez 10 lub 15 lat. Zbadali długofalowy wpływ redukcji sodu na chorobę sercowo-naczyniową i śmiertelność. Pod koniec okresu obserwacji względne ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych (zawału serca, udaru mózgu lub zgonu związanego z chorobą sercowo-naczyniową) było o 25% mniejsze w grupie, która ograniczyła podaż sodu. W 2016 roku po 25-letnim okresie obserwacji Cook et al. opublikowane dane dotyczące śmiertelności uczestników TOHP. Autorzy stwierdzili bezpośredni liniowy związek między spożyciem sodu a całkowitą śmiertelnością.
Podsumowanie
Warto pamiętać, iż od niedoboru sodu… można umrzeć, dotyczy to sportowców, którzy podejmują np. wielogodzinny bieg (lub podobny wysiłek), pijąc napoje niskosodowe. Jednak jest to sytuacja nie tylko ekstremalna, ale też wyjątkowa. Dla ogółu populacji żelazne zalecenie brzmi: ogranicz maksymalnie podaż soli (i przez to sodu) w diecie. Wcale jej nie potrzebujemy aż tyle. Wiele badań sugeruje, iż retencja sodu może być również związana z nasilonym stresem, co indukuje aktywność rozmaitych hormonów (np. adrenaliny, kortyzolu itd.).
Referencje, badania, literatura:
Róbert Agócs i in. Is too much salt harmful? Yes https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7384997/
Khashayar Sakhaee i in. The Potential Role of Salt Abuse on the Risk for Kidney Stone Formation https://www.auajournals.org/doi/abs/10.1016/S0022-5347%2817%2935468-X
Dragana Komnenov Hypertension Associated with Fructose and High Salt: Renal and Sympathetic Mechanisms https://www.mdpi.com/2072-6643/11/3/569/htm
Maria Majdan Dna moczanowa – nowe możliwości diagnostyczne i terapeutyczne https://www.termedia.pl/Dna-moczanowa-nowe-mozliwosci-diagnostyczne-i-terapeutyczne,18,20295,0,0.html
