Badania lekarskie dla sportowca oraz moda na negowanie medycyny!

Współcześnie modne jest negowanie medycyny. Powstały setki stron poświęconych „alternatywnym terapiom”, które są sprzeczne nie tylko z nauką, a często nawet ze zdrowym rozsądkiem.

1. Co warto badać?
2. Zmiany w sercu
3. „Serce sportowca” a „serce koksiarza”
4. Zaburzenie proporcji HDL/LDL => powikłania sercowo-naczyniowe
5. Gruczoł krokowy
6. Wątroba
7. Badania hormonalne: tarczyca
8. Pozostałe badania hormonalne
9. Kręgosłup
10. Glikemia: podstawowe badania
11. Stężenie glukozy na czczo
12. Podsumowanie
13. Ogólny stan zdrowia – morfologia krwi, poziom cukru i inne badania

Zwykle adepci tego nurtu stosują metodę „wybieranie wisienek”. Przykładowo, wiemy, iż każdy lek ma określone skutki uboczne. Osoby negujące współczesną medycynę wezmą pod lupę tylko skutki uboczne, wyolbrzymią je, natomiast będą negowały pozytywy (czyli ilość wyleczonych ludzi). Znam osobę, która twierdzi, iż lekarze sami korzystają z pomocy „znachorów”, bioenergoterapeutów, „uzdrowicieli”, tylko brakuje konkretów. Pojawia się stwierdzenie: „jakiś”, „ten”, „tamten”. Słyszałem też opowieść o tym, iż antybiotyki nie działają, bo nie wyleczyły kaszlu młodej kobiety.

Cudownym lekiem okazała się dla niej jakaś receptura homeopatyczna. Dyskusja z osobą głoszącą podobne poglądy nie ma sensu, przypomina grę w szachy z gołębiem. On przewróci wszystkie figury, narobi na szachownicę i będzie myślał, iż wygrał.

Popełnia ona jednocześnie kilka błędów:

• nie wiadomo, jaka była choroba, którą miały leczyć antybiotyki (kaszel może być objawem wielu różnych, całkowicie różniących się chorób, np. astmy gruźlicy, mechanicznych zmian związanych z ekspozycją zawodową, podrażnienia przez substancje chemiczne itd. Silny kaszel może wywołać fentanyl substancja 100-krotnie silniejsza od morfiny, stosowana w anestezjologii oraz leczeniu ostrego i przewlekłego bólu)
• nie wiadomo, jak była leczona dana osoba
• nie wiadomo, czy w ogóle antybiotyki były dobrze dobrane, czy mogły być skuteczne w tym przypadku (np. czy nie były to szczepy oporne na dane rodzaje preparatów; zacznijmy od tego, iż nie wiemy czy etiologia schorzenia była bakteryjna)
• nie wiadomo, czy wyleczenie miało związek ze stosowaniem homeopatii

Jaki wniosek wyciągnęła kobieta? Antybiotyki nie działają, za to działa homeopatia! Dziwne, iż w samym XX wieku antybiotyki uratowały miliony ludzi, a homeopatia nikogo - bo nie działa. Dlatego, jeśli chcesz poznać stan swojego zdrowia, trzymaj się laboratoriów spełniających kryteria, a analizy danych niech dokonują profesjonaliści, a nie hochsztaplerzy, uzdrowiciele i osoby parające się „antynauką”.

https://www.youtube.com/watch?v=c0Z7KeNCi7g

Film: James Randi pogromca "uzdrowicieli", "zjawisk paranormalnych", homeopatii itd. - wyjaśnia na TED mechanizmy związane z oszukiwaniem ludzi (napisy po polsku; wystarczy je włączyć w menu na youtube klikając na odpowiednią ikonkę, po uruchomieniu filmu). Występ rozpoczyna od zjedzenia całego opakowania "leku" homeopatycznego, by pokazać, iż tego typu preparaty nie działają (a nikt się jeszcze nie zatruł małą dawką glukozy czy innego cukru). Od 11 min. 45 sekundy Randi opowiada o homeopatii.

„Laboratorium medyczne powinno spełniać ogólne wymagania akredytacyjne podane w normie PN-EN ISO 15189 Laboratoria medyczne – Wymagania dotyczące jakości i kompetencji oraz, jeśli mają zastosowanie, specyficzne wymagania akredytacyjne opublikowane przez PCA w dokumencie „Zakres działalności akredytacyjnej”, poziom IV.

W akredytacji laboratorium medycznego mają zastosowanie polityki PCA: DA-05 Polityka dotycząca uczestnictwa w badaniach biegłości, DA-06 Polityka dotycząca zapewnienia spójności pomiarowej. Dodatkowo, w przypadku ubiegania się o akredytację, laboratorium medyczne powinno spełniać warunki przyjęte w deklaracji zawartej we wniosku o akredytację (FA-01), a po udzieleniu akredytacji warunki wynikające z zawartego z PCA kontraktu”. 

Z daleka trzymać się należy od biorezonansu, irydologii (oceny stanu zdrowia na podstawie wyglądu tęczówki oka), pomiarów przy użyciu sprzętu działającego w oparciu o nieznane technologie. Zwykle okazuje się, iż jest to co najmniej naciąganie klienta, a często jawne oszustwo. Niestety, dzięki postępującej regresji umysłowej społeczeństwa i popularności Internetu, pseudonauka ma się dobrze.

Co warto badać?

Ciśnienie krwi a uszkodzenie nerek

Ciśnienie krwi jest jednym z ważniejszych parametrów zdrowotnych istotnych dla funkcjonowania nerek czy układu krążenia (nadciśnienie prowadzi do zagrażających życiu zmian strukturalnych serca, szczególnie dotyczących lewej komory). Na szczególne ryzyko uszkodzenia nerek i serca są narażeni użytkownicy SAA, dlatego powinni oni mierzyć ciśnienie krwi codziennie oraz regularnie badać serce (EKG statyczne, echo serca i inne badania).

Wbrew obiegowym opiniom, podaż soli w diecie może być istotnym czynnikiem dla rozwoju nadciśnienia (u osób podatnych na podaż chlorku sodu). Część populacji jest wrażliwa na sól, inna względnie oporna. Do osób, które reagują silnie na podaż soli (a więc ilość sodu), należą te: w podeszłym wieku, z nadciśnieniem, rasy czarnej, z chorobami nerek, z niską masą urodzeniową itd. Do osób mało wrażliwych na podaż soli należą: osoby młode, o normalnym ciśnieniu krwi, rasy białej, osoby w średnim wieku.

Nerki regulują długotrwałe ciśnienie krwi w organizmie poprzez regulację sodową. W zakresie filtrowania i przesączania kłębuszkowego nerki posiadają dużą tolerancję wahań ciśnienia tętniczego krwi w zakresie 90 do 190 mm Hg. Obok soli w dużym nadmiarze występującej w pokarmach fast food, problemem jest też sięganie po farmakologię.

Większość środków dopingujących o działaniu hormonalnym, w dużych dawkach może znacząco zwiększać ciśnienie krwi (szczególnie skurczowe), np. słynne z podobnego działania są wszelkie rodzaje trenbolonu oraz oxymetholon (anapolon). Uwaga: proszę nie mylić dawek dopingowych, z leczniczymi oraz środków o szybkiej kinetyce (konwencjonalny testosteron) z odmianą wolno uwalnianą, np. undecanoate.

I faktycznie, w badaniach naukowych umiarkowana ilość testosteronu undecanoate (1000 mg co 6 tygodni, później ta sama dawka podawana co 12 tygodni) u otyłych mężczyzn, w wieku ok. 58 lat, z syndromem metabolicznym, w ciągu 5 lat kuracji spowodowała spadek ciśnienia skurczowego krwi o 23 ± 10 mm hG, a rozkurczowego o 16 ± 8 mm! Dodatkowo obwód pasa zmniejszył się o 10 cm (w grupie kontrolnej wzrósł o 3 cm). Zanotowano także spadek wagi w grupie testosteronu o −15 ± 2,8 kg (wszystkie dane dotyczą 60. miesiąca kuracji TU).

Jednak wpływ omnadrenu czy anapolonu jest zupełnie inny, gdyż te środki szybko osiągają szczytowe stężenie, jest ono podtrzymywane względnie krótko (główne estry zawarte w omnadrenie kilka dni).

Tymczasem testosteron undecanoate dość wolno pojawia się w ustroju, a stężenie we krwi jest utrzymywane przez dziesiątki dni (podnosi on stężenie testosteronu do maksymalnego poziomu dopiero po 7 dniach i przez 7 tygodni utrzymuje jego stężenie w osoczu). Ale to jeszcze nie wszystko – w związku z oddziaływaniem DHT (dihydrotestosteronu), wielokrotnie silniejszej pochodnej testosteronu na prostatę – możliwy jest jej przerost. A to kolejny z czynników ryzyka chorób nerek. Niektórzy naukowcy spekulują także o możliwości powstawania kamieni nerkowych u osób mających wysoki poziom testosteronu.

Część środków bezpośrednio wpływa na uszkodzenie nerek, np. przyczyną przewlekłego cewkowo-śródmiąższowego zapalenia nerek jest stosowanie preparatów odchudzających z ziołami chińskimi zawierającymi kwas arystolochowy (nefrotoksyczny alkaloid). Bardzo często po takie preparaty sięgają młode kobiety, chcące desperacko pozbyć się tłuszczu (problem w dużej mierze dotyka także mężczyzn). W literaturze jest opisanych sporo przypadków zniszczeń nerek przez skażone środki pochodzące z Azji.

„Pacjent w wieku 17 lat, ze wskaźnikiem masy ciała 32,2 kg/m2, w ciągu 4 miesięcy stracił 20 kg, stosując między innymi preparaty ziół chińskich. W krótkim czasie u pacjenta doszło do rozwoju nadciśnienia tętniczego, cech niewydolności nerek aż do rozwoju schyłkowej niewydolności nerek. Na podstawie biopsji nerki potwierdzono u pacjenta obraz nerki zejściowej, z nasileniem przewlekłych i nieodwracalnych zmian w obrębie kłębuszków, jak i śródmiąższu”. 

„Chang i wsp. zebrał w swej pracy 20 przypadków nefropatii wywołanej ziołami chińskimi spośród mieszkańców Tajwanu. Wszyscy wykazywali białkomocz do 2,8 g/dobę, prawidłowy osad moczu. U 15 osób obserwowano glukozurię, a u 7 nadciśnienie tętnicze. Okres stosowania preparatów podejrzanych o nefrotoksyczność był różny: 4–24 miesięcy. Wszyscy pacjenci w krótkim okresie od zgłoszenia się do lekarza wymagali leczenia nerkozastępczego”.

Wnioski i potrzebne badania lekarskie:

• Wykonaj podstawowe badanie moczu – skierowanie od lekarza rodzinnego (próbkę pobiera się z tzw. środkowego strumienia, pojemnik należy zdać do laboratorium, najlepiej godzinę po oddaniu moczu).
• Zwróć uwagę na: krew, kreatyninę (funkcja nerek), erytrocyty (np. schorzenia dróg moczowych, marskość wątroby), leukocyty (np. parametr może wskazywać zakażenia układu moczowego, śródmiąższowe zapalenie nerek), białko w moczu, bilirubinę, urobilinogen (może świadczyć o marskości wątroby lub zablokowaniu odpływu żółci z wątroby) – w razie potrzeby skonsultuj się z urologiem/nefrologiem.
• Powinieneś regularnie sprawdzać ciśnienie krwi (kilka różnych pomiarów).
• W razie potrzeby sprawdź wskaźnik GFR (przesączanie kłębuszkowe).
• Uwaga: istnieje kilkadziesiąt innych wskaźników metabolicznych np. kwas moczowy, aldosteron, aminopeptydaza leucynowa, amylaza, frakcje estrogenów, prealbumina, wapń, wałeczki tłuszczowe, ilość sodu, n-końcowy peptyd prokolagenu typu II, test tolerancji glukozy, jednak większość z nich ma wysoko specyficzne zastosowanie, więc najpierw należy się skonsultować z lekarzem, później płacić za testy.
• Jeśli masz problem z oddawaniem moczu, wykonaj badania prostaty.
• Nie stosuj podejrzanych preparatów, np. ziół chińskich, mogą być toksyczne dla nerek i doprowadzić do niewydolności, szczególnie jeśli stosujesz inne leki (np. sterydy, diuretyki).
• Rozważ rezygnację z potencjalnie szkodliwych dla nerek preparatów, w rodzaju trenbolonu.
• Nie stosuj preparatów słynących z silnego wpływu na ciśnienie krwi, np. metanabol (methandienone, dianabol), oxymethlone, sustanon (omnadren) czy trenbolone (większa dawka = większe problemy zdrowotne).
• W jednym z badań, 4 tygodnie podawania oralnego prohormonu (3b-hydroxy-5a-androst-1-en-17-one) wystarczyło, by uszkodzić nerki (GFR spadło 18,0±3,3%!, zanotowano wzrost kreatyniny o 19,6±4,3%). 

Zmiany w sercu

Dla sportowców typowy jest wzrost serca. Przebudowa serca jest powszechnie definiowana jako stan fizjologiczny lub patologiczny, który może wystąpić po zawale mięśnia sercowego, przeciążeniu ciśnieniowym, idiopatycznej kardiomiopatii rozstrzeniowej lub przeciążeniu objętościowym. Długotrwały wysiłek fizyczny o dużym nasileniu może prowadzić do zwiększenia masy serca o 100%. 

Serce sportowca to stan fizjologiczny, który można zdefiniować, jako konsekwencję morfologiczną systematycznego treningu, o następujących cechach: 

• wzrost maksymalnej pojemności minutowej serca
• zwiększenie objętości wyrzutowej
• zmniejszenie częstości akcji serca w spoczynku (spoczynkowa bradykardia zatokowa)
• zmiany elektrokardiograficzne w przewodzeniu i repolaryzacji
• przebudowa kardiomiocytów (przerost wzdłużny i poprzeczny; uwaga przerost poprzeczny to hiperplazja, wynika z powstawania nowych włókien zwiększających objętość komórki. Na razie nikt nie udowodnił, by to zjawisko występowało w mięśniach szkieletowych, a w sercu prawdopodobnie występuje tylko u zwierząt)

Szeroką gamę adaptacji sercowo-naczyniowych można uzyskać po ćwiczeniach dynamicznych lub izometrycznych lub kombinacji obu rodzajów. Rzut serca/pojemność minutowa serca (ang. cardiac output) to ilość krwi pompowana w ciągu 1 minuty. Pod wpływem regularnego treningu, rzut serca może wzrosnąć z 5 do 6 l / min. w spoczynku do 40 l / min. podczas maksymalnego wysiłku.

Dylatacja komór spowodowana jest przeciążeniem objętościowym. Do istniejących dodawane są nowe sarkomery. Przerost serca wywołany przeciążeniem objętościowym znany jest jako przerost ekscentryczny (rysunek poniżej).

W treningu wytrzymałościowym głównym czynnikiem jest obciążenie objętościowe, dlatego u podobnych sportowców obserwuje się hipertrofię ekscentryczną. Czyli najczęściej obserwuje się powiększenie i przerost lewej komory serca, któremu towarzyszy zwiększenie grubości ścian serca. W konsekwencji u sportowców wytrzymałościowych obserwuje się bradykardię, czyli bardzo wolną pracę serca.

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2300466/bin/nhj1612901.jpg

Grafika: rodzaje zmian strukturalnych w sercu: 1 - zwykłe serce, 2- hipertrofia ekscentryczna (wytrzymałościowa), 3- hipertrofia koncentryczna (trening siłowy).

Trening siłowy prowadzi do innych adaptacji: wzrostu grubości ścian lewej komory serca, bez zmiany objętości tej komory, czyli do przerostu koncentrycznego. 

Adaptacje sercowo-naczyniowe u sportowców siłowych różnią się od tych występujących u sportowców dyscyplin wytrzymałościowych (bieganie, pływanie, triatlon). Trening siłowy ma dużą komponentę statyczną i nie ma wpływu na objętość wyrzutową. Jednak przeciążenie charakteryzuje się znacznym wzrostem skurczowego i rozkurczowego ciśnienia krwi oraz niewielkim wzrostem pojemności minutowej serca, częstości akcji serca i zużycia tlenu. Ciśnienia krwi podczas podnoszenia ciężarów może wzrosnąć do poziomu nawet 320/250 mmHg. 

Z powodu zwiększonego obciążenia następczego konieczne jest utrzymanie wysokiego ciśnienia wewnątrzkomorowego do otwarcia zastawki aortalnej. Podczas fazy wyrzutowej wysoki poziom obciążenia następczego i ciśnienia śródkomorowego prowadzi do wzrostu obciążenia ściany mięśnia sercowego, który jest głównym bodźcem do przerostu mięśnia sercowego w mechanizmie ciśnieniowym.

„Serce sportowca” a „serce koksiarza”

Uwaga: wbrew błędnym opiniom osób sięgających po doping, zmiany w sercu spowodowane sięganiem po SAA nie mają wiele wspólnego z sercem sportowca. Należy grubą kreską oddzielić naturalne fizjologiczne adaptacje od patologicznych zmian wywołanych np. nadciśnieniem, spowodowane sięganiem po SAA, beta-mimetyki czy inne środki.

Dane pośmiertne 34 osób nadużywających AAS w wieku 20–45 lat dotyczyły:

• 9 ofiar zabójstw
• 11 samobójstw
• 12 zgonów w wypadkach
• dwóch o nieokreślonej przyczynie

W 12 przypadkach stwierdzono zmiany w sercu:

• 7 przypadków przerostu serca
• 5 przypadków zwłóknienia mięśnia sercowego lub wsierdzia
• 4 przypadki miażdżycy naczyń wieńcowych
• 2 przypadki zawału serca (ang. myocardial coagulation necrosis) - „zawałem serca określa się martwicę skrzepową mięśnia sercowego powstałą na podłożu niedokrwienia”
• 1 przypadek stłuszczenia serca (ang. myocardial steatosis)

Dane nie sumują się do 12, gdyż jednocześnie w sercu mogą występować różne zmiany, np. przerost i zwłóknienie, lub miażdżyca, która powoduje zawał itd. Uznano, że zmiany w sercu przyczyniły się do śmierci przy 2 przypadkach zatrucia. Wielu naukowców spekuluje nad wpływem dużych (czyli dopingowych) dawek sterydów na serce. Często u trenujących występuje przerost lewej komory – średnio jest ona większa o 45% u sportowców, w porównaniu do nieaktywnych dorosłych (Maron 1986). U sportowców dyscyplin siłowych można zauważyć dodatkową tendencję do pogrubiania się ścian lewej komory serca.

Czy SAA mogą nasilać podobne zmiany?

Wyniki badań przynoszą sprzeczne rezultaty (np. Pearson 1986, Urhausen 1989, Thompson 1992).

Wnioski i potrzebne badania lekarskie:

• regularnie kontroluj ciśnienie krwi, szczególnie jeśli obok SAA stosujesz np. beta-mimetyki (efedryna, clenbuterol, salbutamol) lub środki działające w inny sposób na termogenezę, np. hamująca wychwyt noradrenaliny - sibutramina
• przed rozpoczęciem aktywności sportowej wykonaj badania lekarskie, najlepiej u lekarza sportowego i kardiologa
• zalecane jest wykonanie: osłuchiwania, EKG statycznego oraz EKG wysiłkowego (np. próba na ergometrze)
• dodatkowo wiele zmian może wykazać echo serca (2D + Doppler) – kierowanie wg wniosków z badania EKG oraz osłuchiwania
• przemyśl odstawienie substancji mających wpływ na zaburzenie pracy serca, wzrost ciśnienia krwi, np. „spalaczy tłuszczu” (np. dużych dawek kofeiny efedryny i pochodnych), napojów energetycznych, przedtreningowych pobudzaczy, takich jak JACK3D (do niedawna opartych np. o DMAA)

Zaburzenie proporcji HDL/LDL => powikłania sercowo-naczyniowe

Kolejny raz, wbrew błędnym opiniom rozpowszechnianym w Internecie, HDL i LDL nie są „dobrym” i „złym cholesterolem”, tylko jego transporterami. To tak, jakby mówić, iż jest „zła i dobra insulina”, która transportuje ten sam cukier, glukozę. Absurd. Kolejny, rozpowszechniany przez antymedyczne środowiska w sieci mit, brzmi: „Stężenie cholesterolu nie ma znaczenia”. Owszem, jak wszystko, stężenie cholesterolu ma ogromne znaczenie. Człowieka zabija nadmiar i niedobór wody, nadmiar i niedobór jedzenia, nadmiar i niedobór insuliny, nadmiar i niedobór hormonu wzrostu i IGF-1, nadmiar i niedobór androgenów, nadmiar i niedobór elektrolitów. Jeśli ktoś twierdzi, iż stężenie cholesterolu jest mitem, to proponuję szybko zakończyć dyskusję i znaleźć człowieka, który wie o czym mówi. Zgadza się, w przypadku kobiet przecenia się znaczenie stężenia cholesterolu całkowitego, jednak nie wolno twierdzić, iż zbyt niskie lub zbyt wysokie stężenia cholesterolu nie mają znaczenia.

Osoby sięgające po doping, kolejny raz narażają na szwank układ sercowo-naczyniowy (pierwszą, wiodącą przyczyną zmian w sercu jest nadciśnienie indukowane SAA). Druga przyczyna jest równie istotna. Co to jest i dlaczego jest takie ważne? Stwierdzono, że już śladowe ilości winstrolu mają drastyczny wpływ na poziom frakcji HDL cholesterolu. Podawanie 6 mg stanazololu dziennie, przez 6 tygodni, spowodowało spadek HDL-cholesterolu o 33%, a frakcji HDL2 o 71%! Dla porównania, testosteron (długie estry) w dawce 200 mg tygodniowo zredukował poziom HDL o 9% (i to tylko wybranej frakcji, HDL3). Ale to nie wszystko, poziom LDL (złego cholesterolu) zwiększył się o 29% wskutek kuracji winstrolem, a zmniejszył się o 16% u zawodników, którym podawano sam testosteron enanthate. Są to tym bardziej szokujące dane, że wielu zawodników stosuje dawki 50-100 mg winstrolu dziennie, a nie ledwie 42 mg tygodniowo, jak w cytowanym eksperymencie! I bardzo często winstrol jest stosowany, jako jeden z kilku(nastu) środków.

Dodatkowo naukowcy wiążą hiperlipidemię z chorobami nerek. W kolejnym badaniu naukowym stwierdzono, że u wyczynowego kulturysty biorącego 371 mg sterydów tygodniowo, po roku poziom HDL spadł z 1.59 to 0.44 mmol/l), a HDL2- z 0.42 do 0.01 mmol/l. Zawodnik brał sterydy nieprzerwanie, z wyjątkiem 4-tygodniowego okresu odstawienia w środku roku. Niskie dawki mogą dziwić, ale było to badanie z 1985 roku, gdzie spotykano niewielkie dawkowania (jak na współczesne standardy). W ciągu roku kulturysta ten zdobył 7 kg beztłuszczowej masy (mięśnie). W innym badaniu stwierdzono, że już niewielka dawka (200 mg/tydzień) testosteronu enanthate, zmniejszyła poziom „dobrej frakcji cholesterolu” (lipoprotein wysokiej gęstości; high-density lipoprotein- HDL – C) u 14 ciężarowców o 16%, a HDL2-C o 23%. Poziom HDL-C obniżył się o 13%. Użycie inhibitora aromatazy (blokującego konwersję testosteronu do estrogenów) tylko pogorszyło sytuację.

Wnioski i potrzebne badania lekarskie:

• wykonaj pełne badanie lipidogramu (HDL, LDL, cholesterol całkowity, trójglicerydy – czyli TGL)
• zadbaj, by poziom LDL był mniejszy, niż 100 mg/dL
• HDL powinno być w co najmniej powyżej 35 mg/dL
• TGL – w granicach 60-160 mg/dL
• cholesterol całkowity mniej, niż 200 mg/dL (nie wierz w mity, iż stężenie cholesterolu nie ma znaczenia, bo jak na razie nikt tego nie udowodnił, poza nie do końca zdrowymi na umyśle autorami teorii spiskowych w sieci. Z pewnością zbyt wysokie, jak i zbyt niskie stężenie cholesterolu, nie jest zdrową sytuacją, świadczy o patologii)
• warto rozważyć odstawienie wyjątkowo szkodliwych dla proporcji HDL/LDL - sterydów rodzaju winstrolu, oxymetholone’u (anapolonu), masteronu (drostanolone propionate)
• zbilansuj ilość nasyconych tłuszczy zwierzęcych, pokarmów fast food, tłustych serów (twarogowych, żółtych), mascarpone, ogranicz ilość spożywanego smalcu, masła itd.
• zbilansuj ilość tłuszczy omega 3 i omega-6 (nadmiar kwasów o-6 indukuje stan zapalny, co ma znaczenie chociażby dla kancerogenezy i chorób sercowo-naczyniowych)
• regularnie prowadź aktywność aerobową (lub jeśli dasz radę) interwałową
• w jednym z badań, 4 tygodnie podawania oralnego prohormonu ((3b-hydroxy-5a-androst-1-en-17-one) wystarczyło, by poziom HDL (frakcja cholesterolu) spadł aż o a 38.7±4.0%, a LDL wzrósł o 32.8±15.05%.

Gruczoł krokowy

Z wiekiem zachodzi wiele zmian. Mogą je nasilać środki anaboliczno-androgenne, tak chętnie nadużywane przez mężczyzn. Testosteron (np. propionate, sustanon, enanthate, cypionate) pozostaje bazą większości cykli dopingowych amatorów. Niestety, wskutek działania 5-alfa reduktazy, następuje konwersja testosteronu do DHT. Wszystko byłoby dobrze, gdyby nie wpływ dihydrotestosteronu na trądzik, łysienie oraz prostatę (łagodny przerost). Uwaga: zmiany te ściśle zależą od indywidualnych uwarunkowań – genetyka, długość cyklu, stosowane środki oraz dawki. W literaturze znane są przykłady stosowania np. testosteronu undecanoate przez 5 lat u mężczyzn w średnim wieku (1000 mg co 6/12 tygodni) lub podawania 600 mg „długiego” testosteronu, młodym mężczyznom przez 5 miesięcy - bez skutków ubocznych.

Wnioski i potrzebne badania lekarskie:

• Zbadaj swoisty antygen sterczowy (PSA) - niepokojący powinien być wzrostu stężenia PSA >4 ng/ml. Niestety, ten wskaźnik budzi wiele kontrowersji, np. „Wbrew przyjętej nazwie, marker ten nie jest swoisty dla gruczołu krokowego. Obecność PSA wykazano w tkance gruczołu piersiowego, endometrium, gruczołach potowych, łożysku i gruczole tarczowy […] W interpretacji stężenia PSA należy pamiętać o cewkowej budowie prostaty. W przypadku zaburzenia prawidłowej struktury (np. uraz, zakażenie dróg moczowych), do krwi uwalniane są większe ilości PSA. Dlatego przyjmuje się, że różnice stężenia PSA w 2 kolejnych oznaczeniach, wynoszące 20–46%, mogą świadczyć o jego fizjologicznej zmienności, a nie o „szybkim wzroście”. Aby uniknąć błędu w interpretowaniu PSAV, należy opierać się na co najmniej trzech kolejnych oznaczeniach stężenia PSA”, 
• Warto wykonać badanie prostaty, jeśli odczuwasz jakieś dolegliwości (skierowanie do lekarza, urologa), ostatni dzwonek to np. utrudnienia w oddawaniu moczu,
• Wiele może powiedzieć proste badanie moczu (skierowanie od lekarza rodzinnego),
• Rozważ rezygnację ze środków rodzaju fluoksymesteronu (halotestin), trenbolone czy oxymetholon (anapolon),
• Wbrew obiegowym opiniom, np. palma sabałowa (saw palmetto), nie musi mieć dużego wpływu na PSA, jednak działa w pewnym stopniu na łysienie androgenowe, poprzez swój wpływ na DHT.

Wątroba

Kolejny raz mogę napisać: trzymaj się z daleka o „uzdrowicieli”, „naturoterapeutów”, „bioenergoterapeutów, „terapii detoksykujących”, „terapii Gersona”, „medycyny komórkowej” itd. Gdybym zaczął opisywać bzdury, jakie ludzie plotą na temat wątroby i jej „odtruwania”, starczyłoby materiału na książkę.

Przede wszystkim należy wystrzegać się środków o udowodnionym działaniu niszczącym dla wątroby. Uwaga np. wbrew obiegowym opiniom, nie ma aż takiego znaczenia, czy np. metanabol lub winstrol jest w tabletkach czy w postaci iniekcji! Odpada tylko „pierwsze przejście” przez układ pokarmowy. Hepatotoksyczność pozostaje!

W perspektywie kilku lat ich stosowania C17 alfa alkilowanych SAA można spodziewać się:

• wystąpienia uszkodzeń miąższu wątroby
• pojawienia się gruczolaków wątroby
• żółtaczki
• zwiększenia ALATU (Aminotransferaza alaninowa) oraz ASPATU / AST (Aminotransferaza asparaginianowa, co świadczy o obciążeniu i/lub uszkodzeniach wątroby
• zwiększenia fosfatazy alkalicznej (AP)
• wystąpienia raka wątroby
• We współczesnym świecie dla wątroby groźne są np.
• alkohol
• wirusy, takie jak HCV
• sterydy anaboliczno-androgenne oraz prohormony (doustne, szczególnie c-17 alfa alkilowane; fluoksymesteron (halotestin), stanazolol (winstrol), metanabol (methandrostenolone, methandienone, dianabol), oxymetholone (anapolon), metylowany testosteron, metylowany masteron, czyli superdrol, methepitiostane, madol - większość prohormonów jest bardziej toksyczna dla wątroby od doustnych SAA)
• doustne środki antykoncepcyjne
• diklofenak, środek z grupy NLPZ, może wywołać na tyle poważne skutki uboczne, iż konieczna jest hospitalizacja u 23 na 100,000 pacjentów 
• ibuprofen, sulindac (środki z grupy NLPZ)
• antybiotyki (np. amoksycyklina, sulfonamidy)
• leki antyarytmiczne (np. amiodaron, quinidine)
• leki obniżające lipidy (np. atorwastatyna, simwastatyna)
• leki immunosupresyjne (np. azathioprine / azathioprinum, infliximab)
• środki zwiotczające mięśnie (np. dantrolene)
• cytostatyki (np. floxuridine, thioguanine)
• leki przeciwgruźlicze (np. rifampin/ryfampicyna, isoniazid)
• leki obniżające ciśnienie (np. metyldopa)
• leki przeciwgrzybiczne (np. ketokonazol)
• leki przeciwwirusowe (np. z grupy NRTI, ang. Non-nucleoside reverse-transcriptase inhibitors (NNRTIs)
• leki na stwardnienie rozsiane (np. interferon beta)
• leki przeciwpadaczkowe (np. fenytoina)
• leki tyreostatyczne (np. propylotiouracyl)
• z pewnością groźne dla nerek i wątroby oraz rakotwórcze mogą być chińskie zioła odchudzające (lida dai dai hua jiao nang, meizitanc zielony i czerwony), stwierdzano tam występowanie fenoloftaleiny (rakotwórcza), dodatek kortykosteroidów (wywołują ogólnoustrojowe zaburzenia), indometacinu (środek z grupy NLPZ), phenytoinu (leki przeciwpadaczkowy), prometazyny (antagonista receptora H1 I generacji, pochodna fenotiazyny), klometiazolu (lek nasenny, uspokajający, spazmolityczny i przeciwdrgawkowy), chlorpheniraminy, diklofenaku (środek z grupy NLPZ), triamteren (lek moczopędny) czy nawet składnika viagry, sildenafil. Dodatkowo odnaleziono metabolity sibutraminy

Źródła w tekście oraz “Hepatotoxicity by Drugs: The Most Common Implicated Agents”.

Wnioski i potrzebne badania lekarskie:

• jeśli stosujesz SAA, unikaj alkoholu i innych leków, dodatkowo obciążających wątrobę
• regularnie badaj wątrobę – wskaźniki GGTP, ALAT/ALT (Aminotransferaza alaninowa) – norma: 5-45 U/L, aspAT/AST (Aminotransferaza asparaginianowa) – norma: 8-46 U/L, bilirubina (całkowita i bezpośrednia); mniejsze znaczenie mają: ALP, LDH, CHE 
• nie stosuj dłużej, niż 4-6 tygodni, oralnych SAA, wysoce toksycznych dla wątroby (grupa 17-alfa), szczególnie w dużych dawkach
• rozważ stosowanie iniekcyjnych SAA, o łagodniejszym profilu dla wątroby
• szczególnie toksyczne dla wątroby są nieznanej produkcji „prohormony”
• warto od czasu do czasu zastosować Timonacic (Thiazolidine-4-carboxylic acid), znany pod nazwą heparegen (200 mg 2-3 x na dobę); receptę może wypisać każdy lekarz

Badania hormonalne: tarczyca

TSH jest jednym z podstawowych badań tarczycy.

Ogólnie wzrost stężenia TSH odnotowuje się:

• w pierwotnej niedoczynności tarczycy
• przy zwiększonej aromatyzacji (estradiol wpływa pobudzająco na TSH)
• w okresie zdrowienia po ciężkich chorobach
• przy marskości wątroby
• w pierwotnej niedoczynności kory nadnerczy
• przy zespołach nieadekwatnego wydzielania tyreotropiny (np. gruczolak przysadki wydzielający tyreotropinę)
• w zespołach oporności na hormony tarczycy

Spadek TSH może oznaczać:

• pierwotną nadczynność tarczycy (uwaga: podkliniczna nadczynność tarczycy (zwana także subkliniczną lub utajoną) jest to stan bezobjawowy lub skąpo-objawowy, który charakteryzuje się obniżonym stężeniem hormonu tyreotropowego (TSH, w surowicy, wobec prawidłowych stężeń wolnej tyroksyny oraz trijodotyroniny)
• choroby podwzgórza i przysadki (wtórna i trzeciorzędowa niedoczynność tarczycy)
• ciężkie ostre i przewlekłe choroby
• stany niedoborów żywieniowych (czasem również przy restrykcyjnych dietach, patrz dalej)
• podeszły wiek
• stosowanie leków i hormonów (np. amiodaron, glikokortykoidy, somatostatyna; somatostatyna pośrednio hamuje TSH poprzez wpływ na TRH); TSH obniża dopamina oraz często nadużywana przez kulturystów, bromokryptyna czy kabergolina (działają, jako agoniści dopaminy; często są stosowane przy obniżaniu patologicznie podwyższonej prolaktyny na cyklu SAA)

Na podstawie: „Pierwotne, wtórne i jatrogenne zaburzenia czynności tarczycy”

Pozostałe badania hormonalne

Nie istnieją bezpieczne SAA. Ba, w praktyce okazało się, że prohormony sprzedawane w Internecie powodują „blok” równie silny, jak ciężkie sterydy. Stwierdzono też, że np. „ziołowy”, niegroźny preparat Jungle Warfare (firmy ALRI) w środku miał... metylowany testosteron! Już 100 mg deca durabolinu powoduje zbicie naturalnego poziomu testosteronu prawie do zera (i to na prawie miesiąc!).

„Zablokowanie” polega na wpływie ponadfizjologicznych ilości hormonów na oś podwzgórze - przysadka mózgowa – jądra. Przez ujemne sprzężenie zwrotne (ponadfizjologiczny poziom testosteronu, egzogennego) następuje zahamowanie produkcji testosteronu endogennego, w jądrach. Ale to nie wszystko – nadmiar hormonów wywiera wpływ na receptory – następuje regulacja w dół – także można to opisać jako „zablokowanie”, wyłączenie lub ich uszkodzenie, w skrajnych przypadkach zniszczenie!

Zalecenia

• Im dłuższy był cykl farmakologiczny, tym dłużej potrwa PCT (terapia po cyklu; nawet do kilku tygodni) i powrót do równowagi (wiele miesięcy).
• Problemem są także np. długie estry trenbolone (np. enanthate), deca durabolinu czy testosteronu, należy uwzględnić wielotygodniową cyrkulację środków opartych o długie estry (np. okres półtrwania: decanoate – 15 dni; enanthate wg różnych danych – 4.5 - 8 dni), co komplikuje „odblok”.
• Im wyższe były dawki i silniejsze kombinacje środków, tym z reguły większe „zablokowanie” receptorów, produkcji endogennego testosteronu (przysadka).
• Konieczne jest włącznie preparatów w rodzaju hCG w trakcie długiego cyklu oraz PCT (wg różnych teorii np. 2-4 tygodnie przed końcem cyklu; 1000-2000 j co drugi-trzeci dzień: właściwy „odblok” podwanie hCG nawet przez 4-6 tygodni).
• „Odblok” znacznie komplikują np. długie estry nandrolonu, użycie boldenonu (silny „blok”).
• Konieczne jest użycie clomidu, tamoxifenu i podobnych preparatów farmakologicznych (rodzaj środków i stosowane dawki zależą od długości cyklu oraz użytych środków).

Badania, które warto wykonać np. przed i po „cyklu”:

• FSH (hormon folikutropowy; niski poziom FSH najczęściej wiąże się z niewydolnością przysadki lub podwzgórza. FSH m.in. mówi o wytwarzaniu plemników.
• LH (hormon luteinizujący, lutropina (LH). U mężczyzn stymuluje produkcję androgenów w jądrach, przez komórki Leydiga.
• testosteron całkowity (mówi o tym, jak funkcjonują jądra, podstawowy wskaźnik, nie zawsze adekwatny).
• testosteron wolny (mówi o tym, jak funkcjonują jądra i ile procent testosteronu jest związane).
• estrogeny (mówi o tym, czy mamy problem z nadmiarem lub niedoborem hormonów, kiedyś uznawanych za „kobiece”; jedno i drugie zjawisko jest bardzo groźne dla mężczyzny).
• prolaktyna (niestabilna gospodarka hormonalna).
• kortyzol (m.in. rozpad mięśni, stres jakiemu jest poddany organizm).

Przed cyklem ocenimy aktualny stan naszego zdrowia, wydzielanie hormonalne. Po cyklu można ocenić stopień „zablokowania”, skuteczność PCT, ewentualne uszkodzenia wydzielania wewnętrznego. Jakiekolwiek długotrwałe zaburzenia powinny być pierwszym sygnałem do zasięgnięcia porady lekarza endokrynologa. Uwaga: temat znacznie przekracza możliwości publikacji na portalu – w razie potrzeby odsyłam do literatury fachowej oraz konsultacji z lekarzem, specjalistą.

Kręgosłup

Użycie środków dopingujących znacząco zwiększa używane w treningu ciężary. Szczególnie groźne są ćwiczenia W rodzaju: przysiadów, martwego ciągu, wyciskania stojąc i siedząc, wiosłowania sztangą. W trakcie ćwiczeń przeciążenia występujące w odcinku lędźwiowym i piersiowym liczone są w setkach kilogramów (czasem wynoszą wiele ton!) Szczegółowe informacje znajdziesz: TUTAJ.

Powinno się wykonać:

• RTG, szczególnie odcinka lędźwiowego kręgosłupa (skierowanie od lekarza rodzinnego)
• Rezonans magnetyczny – jeśli mamy do czynienia z przewlekłym bólem, kontuzją
• W razie potrzeby należy skonsultować się z ortopedą. Warto zasięgnąć porady odnośnie wad postawy itd.

Glikemia: podstawowe badania

Oszacowano, iż ilość cukrzyków zwiększy się o 54%, pomiędzy 2015 a 2030 r. w USA, a choroba dotknie więcej niż 54.9 miliona Amerykanów. Roczna liczba zgonów z powodu cukrzycy wzrośnie o 38% do poziomu 385 800 osób, a całkowite koszty medyczne i społeczne związane z cukrzycą wzrosną o 53% do ponad 622 miliardów dolarów do roku 2030.

Badanie ważne dla oceny zdrowia:

• stężenie insuliny na czczo
• stężenie glukozy na czczo
• glikemia w ostatnich 3 miesiącach (HBA1C – glikowana hemoglobina) – uwaga stanowi badanie pomocnicze
• peptyd C
• test tolerancji glukozy (OGTT)

Jeśli:

• stężenie glukozy na czczo wynosi 100–125 mg/dl (5,6–6,9 mmol/l) = (IFG)
• glikozylowana hemoglobina (HbA1c) jest większa lub równa 6,5%
• stężenie glukozy we krwi podczas testu tolerancji glukozy (OGTT) po 2 h przekracza 140 mg/dL
• to masz powody do zmartwienia

Stężenie glukozy na czczo

Norma dla glukozy mierzonej na czczo wynosi od 3.3 do 5.5 mmol/L, czyli od 70 do 99 mg/dL. Wg norm ESAP 2015 prawidłowe stężenie glukozy wynosi od 60 do 100 mg/dL (3.3-5.6 mmol/L). Hipoglikemia to obniżenie się stężenia glukozy poniżej 55 mg/dL – może być to stan zagrażający życiu. W ten sposób pewien kulturysta został kaleką, wziął insulinę, zasnął i gdy go znaleziono było już za późno na ratunek. Z kolei podwyższone stężenia glukozy mierzone na czczo, są wiązane z cukrzycą, upośledzoną tolerancją glukozy i zaburzeniami pracy trzustki (utrata funkcji komórek beta; komórki beta wysepek Langerhansa wytwarzają insulinę).

W badaniach Ehsan Parvaresh Rizi i wsp. stwierdzono, iż osoby otyłe (~100 cm w pasie) miały ~8% wyższe stężenie glukozy we krwi mierzone na czczo, z kolei stężenie PYY było wyższe o 26.5%. Ponadto otyli ludzie mieli ~388% wyższe stężenie insuliny na czczo i 423% wyższy wskaźnik HOMA-IR (w przypadku tych parametrów - im mniej tym lepiej). Dodatkowo osoby insulinooporne (otyłe), które zjadły posiłek bogaty węglowodany, miały najsilniejszą odpowiedź ze strony TNF-α (TNF-α to znany czynnik prozapalny, wiązany np. z reumatoidalnym zapaleniem stawów, insulinoopornością czy cukrzycą) = największy stan zapalny. Osoby o normalnej wadze ciała i wrażliwości na insulinę, odnotowywały stały spadek stężenia TNF-α w ciągu kilku godzin po posiłku.

Podsumowanie

Z pewnością warto mierzyć stężenie stężenie glukozy na czczo, przynajmniej raz w roku (osoby mające problemy z glikemią wg wskazań lekarza).

Test tolerancji glukozy (OGTT)

OGTT – polega na podaniu standardowej dawki glukozy (50, 75 lub 100 g) i obserwacji spadku stężenia cukru we krwi. Osoby mające upośledzoną tolerancję glukozy zareagują na ten test hiperglikemią (nawet stężeniem 350-370 mg/dL!)

Ogólnie wg ESAP przy dawce 75 g glukozy podanej doustnie:

• stężenie glukozy we krwi powinno wynosić mniej niż 200 mg/dL (po 1 h)
• stężenie glukozy we krwi powinno wynosić mniej niż 140 mg/dL (po 2 h)
• stężenie pomiędzy 140-200 mg/dL po 2 h uznawane jest za nietolerancję glukozy – często stan przedcukrzycowy
• stężenie większe niż 200 mg/dL oznacza cukrzycę

Wg „testów laboratoryjnych i badań diagnostycznych w medycynie”, stężenie glukozy we krwi po 3-4 h od podania glukozy powinno wynosić 70-115 mg/dL (niestety, nie podano o jakiej dawce glukozy jest mowa, jednak wszystko sugeruje, iż 75 g glukozy).

Ogólny stan zdrowia – morfologia krwi, poziom cukru i inne badania

Badanie i jego interpretacja

Leukocyty (krwinki białe) – wzrost oznacza, np. stany zapalne, infekcje; uwaga – ilość WBC może być podwyższona po treningu,

Erytrocyty (krwinki czerwone; RBC – red blood cells) – zbyt mała ilość oznacza niedokrwistość; zbyt duża ilość krwinek czerwonych może mieć związek z odwodnieniem, przebywaniem na dużej wysokości, przed dłuższy czas; wiele substancji mocno wpływa na produkcję krwinek czerwonych, np. testosteron, trenbolone, EPO - im więcej erytrocytów tym lepsze nasycenie krwi tlenem,

Hemoglobina – jak jest transportowany tlen, wydajność; zbyt mała ilość świadczy o niedoborach B12, żelaza lub kwasu foliowego,

Hematokryt (ilość erytrocytów) – ma związek z wydajnością zawodnika, spadek może mieć związek z krwawieniami, niedoborem żelaza, marskością wątroby, anemią, chorobami szpiku, nowotworami; wzrost np. z odwodnieniem, stosowaniem środków dopingujących (EPO, testosteron). Przykładowo, UCI zawieszało zawodników mających wynik hematokrytu powyżej 50 (jednoznacznie wskazywało to na stosowanie dopingu). Zbyt wysoki hematokryt oznacza ryzyko zakrzepowo-zatorowe,

CRP – białko C-reaktywne, obrazuje stan zapalny,

MCV – średnia objętość krwinki czerwonej, przekroczenie normy mówi o anemii (niedobór B12),

MCH - średnia masa hemoglobiny w erytrocycie, niedobór oznacza anemię,

Poziom cukru (glukoza na czczo) – zbyt wysoki wynik może wskazywać na problemy zdrowotne, cukrzycę.

Regularne badania lekarskie powinny być podstawą profilaktyki, szczególnie jeśli stosujesz dłuższe cykle, na bardziej „agresywnych” SAA (trenbolone, oxymetholone, metanabol, winstrol). Tak naprawdę tylko pobieżnie przedstawiłem kluczowe badania, więcej informacji warto zasięgnąć u swojego lekarza.

Referencje:

Budowa układu moczowego http://nefrologia.mp.pl/choroby/chorobyudoroslych/show.html?id=57153

Śródmiąższowe zapalenie nerek prof. dr hab. Stanisław Czekalski, dr n. med. Robert Drabczyk http://nefrologia.mp.pl/choroby/chorobyudoroslych/show.html?id=51930

„Nefropatia ziół chińskich — opis przypadku” Konrad Walczak, Anna Krysicka, Dariusz Moczulski. Klinika Chorób Wewnętrznych i Nefrodiabetologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Uniwersytecki Szpital Kliniczny im. Wojskowej Akademii Medycznej

„Fizjologia człowieka” J. Górski, Wydawnictwo PZWL, wyd I.

Nadciśnienie tętnicze a nerki, Rocznik 1998 Gazety Lekarskiej Numer 1998-02

Int J Sports Med. 1985 Feb;6(1):24-9. “Physical health and fitness of an elite bodybuilder during 1 year of self-administration of testosterone and anabolic steroids: a case study”.http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/3921472

J Mass Spectrom. 2008 Jul;43(7):892-902. doi: 10.1002/jms.1452. “Nutritional supplements cross-contaminated and faked with doping substances.”

Metabolism. 1993 Apr;42(4):446-50. “The effect of testosterone aromatization on high-density lipoprotein cholesterol level and postheparin lipolytic activity”http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8487666

JAMA. 1989 Feb 24;261(8):1165-8. Contrasting effects of testosterone and stanozolol on serum lipoprotein levels. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2915439

PLoS One. 2014 Apr 2;9(4):e93790. doi: 10.1371/journal.pone.0093790. eCollection 2014. Androgens involvement in the pathogenesis of renal stones formation.

Praktyczne aspekty rozpoznawania i leczenia zespołu niedoboru testosteronu (TDS) u mężczyzn http://www.przeglad-urologiczny.pl/artykul.php?1620

“Effects of Five-Year Treatment with Testosterone Undecanoate on Metabolic and Hormonal Parameters in Ageing Men with Metabolic Syndrome” http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3945028/

“Testosterone dose-response relationships in healthy young men” http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11701431

http://twojawatroba.pl/proby-watrobowe

„Prohormone supplement 3b-hydroxy-5a-androst-1-en-17-one enhances resistance training gains but impairs user health”

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23253958 J Urol. 2013 Feb;189(2):486-92. doi: 10.1016/j.juro.2012.09.037. Epub 2012 Dec 14. The effect of increasing doses of saw palmetto fruit extract on serum prostate specific antigen: analysis of the CAMUS randomized trial.

https://www.pca.gov.pl/akredytacja-przewodnik/krok-1-2/laboratoria-medyczne/

„Jak czytać wyniki badań laboratoryjnych – M” http://www.polskatimes.pl/artykul/510389,jak-czytac-wyniki-badan-laboratoryjnych-m,id,t.html

https://www.mp.pl/pacjent/leki/subst.html?id=1000

Wojciech Braksator, Artur Mamcarz “Kardiologia sportowa w praktyce klinicznej” Wydanie I, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2016 r.

C. Mihl, W.R.M. Dassen, and H. Kuipers “Cardiac remodelling: concentric versus eccentric hypertrophy in strength and endurance athletes” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2300466/

MacDougall JD, Tuxen D, Sale DG, Moroz JR. Arterial blood pressure response to heavy resistance exercise. J Appl Physiol 1985; 58:785-90.

ELŻBIETA BLOCH-BOGUSŁAWSKA, EWA WOLSKA, PIOTR ENGELGARDT “ZAWAŁ SERCA JAKO WYPADEK PRZY PRACY W MATERIALE KATEDRY I ZAKŁADU MEDYCYNY SĄDOWEJ W BYDGOSZCZY W LATACH 2000–2004” http://www.nowinylekarskie.ump.edu.pl/uploads/2006/1/37_1_75_2006.pdf

Thiblin I, Lindquist O, Rajs J. Cause and manner of death among users of anabolic androgenic steroids. J Forensic Sci 2000;45:16–23.

Krzysztof Pabisiak, Marcin Słojewski3, Kazimierz Ciechanowski “Ocena gruczołu krokowego u pacjentów kwalifikowanych do transplantacji nerki” https://journals.viamedica.pl/forum_nefrologiczne/article/view/55583/43481

Monika Skrzypek1, Małgorzata Horbaczewska1, Ewa Januszczak1, Joanna Horbaczewska, Andrzej Prystupa „Uogólnione obrzęki u pacjenta z ciężką niewydolnością serca i wątroby – diagnostyka i leczenie”. http://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-af2321ec-a581-41eb-a907-e84fb0c79cfe/c/25.pdf

Müller D, Weinmann W, Hermanns-Clausen M. „Chinese slimming capsules containing sibutramine sold over the Internet: a case series.” Dtsch Arztebl Int. 2009 Mar;106(13):218-22. Epub 2009 Mar 27. Giftinformationszentrum Nord, Zentrum Pharmakologie und Toxikologie Göttingen, Germany.

Laine L1, Goldkind L, Curtis SP, Connors LG, Yanqiong Z, Cannon CP. “How common is diclofenac-associated liver injury? Analysis of 17,289 arthritis patients in a long-term prospective clinical trial”.