Choroba niedokrwienna serca - skąd się bierze i jak jej zapobiegać?

Choroby sercowo-naczyniowe (CVD) należą do głównych przyczyn śmierci w krajach rozwiniętych (USA, Europa Zachodnia). Z powodu CVD w 1990 r. chorowało 271 milionów ludzi, a ta liczba wzrosła do 523 milionów w 2019 r. Liczba zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych (zawały serca, udary mózgu itd.) wynosiła 12,1 mln w 1990 r. i wzrosła do 18,6 mln w 2019 r.

W Polsce sytuacja wcale nie jest lepsza. W 2013 r. z przyczyn kardiologicznych zmarło w Polsce ponad 177 tys. osób, co stanowiło 45,8% wszystkich zgonów, tj. na każde 100 tys. ludności kraju 461 osób zmarło w wyniku schorzeń układu krążenia.

W Polsce:

• 23% zgonów kardiologicznych w 2013 r. powodowała choroba niedokrwienna serca (41 tys. zgonów),
• drugą istotną grupą przyczyn zgonów z zakresu układu krążenia są choroby naczyń mózgowych, które w 2013 r. dotyczyły w Polsce ponad 18% zgonów kardiologicznych (33 tysiące przypadków).

Źródło: Monografia pt. „Zachorowalność i umieralność na choroby układu krążenia a sytuacja demograficzna Polski” wydanej przez Rządową Radę Ludnościową w grudniu 2015 roku pod redakcją naukową prof. Zbigniewa Strzeleckiego oraz prof. Janusza Szymborskiego.

Najważniejsze przyczyny choroby niedokrwiennej serca

Czynniki ryzyka:

1. Wiek (powyżej 40 lat dla mężczyzn, 45 lat dla kobiet - prawdopodobnie u kobiet pewną ochronę stanowi stężenie estrogenów (szczególnie estradiolu), których w normalnych warunkach u mężczyzn jest bardzo mało.
2. Płeć męska (stres, nadużywanie alkoholu, palenie, sięganie po narkotyki, hormon wzrostu, IGF-1, sterydy anaboliczno-androgenne, małe stężenie estrogenów, wysokie testosteronu).
3. Historia choroby wieńcowej w rodzinie.
4. Palenie tytoniu.
5. Picie alkoholu - istnieje wiele dowodów wskazujących na to, że umiarkowane spożycie alkoholu wiąże się ze zmniejszoną częstością występowania i śmiertelnością z powodu choroby wieńcowej (CHD). Jednak istnieją również istotne dowody na to, że picie powyżej dwóch drinków dziennie wiąże się ze zwiększoną śmiertelnością z przyczyn sercowo-naczyniowych.
6. Nadciśnienie (wysokie ciśnienie krwi) - przykładowo alkohol chwilowo obniża ciśnienie krwi (7-12 h od spożycia), jednak później (po 13 h od spożycia) może mieć wpływ na wzrost ciśnienia krwi. Nadmierne ciśnienie krwi wywiera negatywny wpływ na nerki i serce.
7. Cukrzyca - zwiększa ryzyko wielu chorób, nie tylko sercowo-naczyniowych, ale też kancerogenezy.
8. Otyłość - zwiększa ryzyko wielu chorób, nie tylko sercowo-naczyniowych, indukuje stan zapalny, wpływa na ryzyko pojawienia się wielu rodzajów raka).
9. Niezdrowe stężenie cholesterolu całkowitego i jego frakcji (transporterów) - wysokie stężenie cholesterolu całkowitego, niskie stężenie cholesterolu frakcji HDL, wysokie stężenie cholesterolu LDL, wysokie stężenie trójglicerydów. Na lipidogram negatywnie wpływają predyspozycje genetyczne, stosowanie niewłaściwej diety itd).
10. Niska aktywność fizyczna.
11. Nagromadzenie tłuszczu w jamie brzusznej (sylwetka typu "jabłko") - otyłość androidalna, tłuszcz wisceralny.

Czy da się zapobiegać chorobie niedokrwiennej serca?

Przestań palić. Palenie papierosów zabija co roku więcej niż 8 mln osób. Palenie tytoniu wiąże się Z od dwu- do czterokrotnie większym ryzykiem wystąpienia choroby niedokrwiennej serca, ponad 70% wzrostem umieralności palaczy w porównaniu do umieralności innej grupy lub kilku innych grup ludności, wzrostem wskaźnika zgonów z powodu choroby niedokrwiennej serca oraz zwiększonym ryzykiem nagłej śmierci. Zagrożenia te potęgują się w obecności nadciśnienia, hipercholesterolemii, nietolerancji glukozy i cukrzycy, z których wszystkie wykazują efekt synergistyczny z paleniem. Do 70% osób cierpiących z powodu miażdżycy, czyli uogólnionego i bardzo złożonego procesu zapalnego toczącego się w ścianach naczyń tętniczych, to palacze. Prawie wszyscy cierpiący z powodu choroby Buergera (thromboangiitis obliterans), czyli zakrzepowo-zarostowego zapalenia naczyń, to osoby sięgające regularnie po wyroby tytoniowe. Mimo postępu medycyny, w czasie 5 lat od rozpoznania choroby Buergera od 15% do 30% pacjentów wymaga amputacji kończyny. Również miażdżyca i/lub cukrzyca mogą prowadzić do krytycznego niedokrwienia, w którym konieczne może być amputowanie kończyny.

Ćwicz co najmniej 30 minut przez większość dni w tygodniu. Obecnie zaleca się co najmniej 30 minut ruchu dziennie, obok regularnego treningu siłowego, na rowerze, pływania itd.

Lecz wysokie ciśnienie krwi np. stosując leki blokujące układ renina-angiotensyna (RA). Zarówno alkohol, nadmierna podaż sodu, niewystarczająca podaż potasu, nadwaga, otyłość, jak i nieaktywność fizyczna sprzyjają pojawieniu się nadciśnienia tętniczego. Powszechnie nadużywane sterydy anaboliczno-androgenne mogą drastycznie zwiększać ciśnienie krwi, prowadzić do zmian w nerkach i sercu. Nasilenie zmian w nerkach prowadzi do zaburzeń regulacji ciśnienia krwi i błędne koło się zamyka. Kiedyś myślano, iż nerki odgrywają pewną rolę w genezie nadciśnienia tętniczego, ale nie sądzono, że aż tak dużą. Dopiero wprowadzenie nowych wskaźników wczesnego uszkodzenia nerek i kryteriów rozpoznania przewlekłej choroby nerek (PChN) pozwoliło na uzyskanie dowodów, że czynnościowe lub strukturalne uszkodzenie nerek jest znacznie częstszą przyczyną nadciśnienia tętniczego niż dotychczas sądzono. Zarówno sterydy anaboliczno-androgenne (bezpośrednio i pośrednio), jak i wiele rodzajów narkotyków nie tylko wpływają na ciśnienie krwi, ale potrafią również uszkodzić nerki.

Kontroluj stężenie cukru we krwi, nawet jeśli nie masz cukrzycy. Ważnym markerem stanu zdrowia jest również stężenie insuliny na czczo - im wyższe, tym gorzej to rokuje dla zdrowia.

Schudnij i utrzymuj prawidłową masę ciała dzięki zbilansowanej diecie i ćwiczeniom. Ponad 80% pacjentów z chorobą niedokrwienną serca choruje na nadwagę lub otyłość. Dlatego utrata masy ciała może mieć znaczący wpływ na obniżenie ryzyka sercowo-naczyniowego, podobnie jak zaprzestanie palenia tytoniu i wdrożenie aktywności fizycznej. Utrata masy ciała może mieć głęboki wpływ na szereg „głównych” czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca, w tym: nadciśnienie, dyslipidemię i insulinooporność/cukrzycę typu 2. Regularna aktywność fizyczna zmniejsza oporność insulinową, czyli poprawia tolerancję węglowodanów w ustroju, ma też korzystny wpływ na pracę serca, nerek, wątroby i układu pokarmowego.

Jaka dieta może pomóc? W redukcji masy ciała może pomóc zastosowanie diety niskowęglowodanowej (dostarczającej <100 g węglowodanów dziennie) lub klasycznej, zbilansowanej diety (np. 45%-55% węglowodanów, 25%-30% tłuszczów, 15%-20% protein). Nie ma aż takiego znaczenia, po jakie rozwiązanie sięgnie osoba zagrożona chorobą niedokrwienną serca. Najważniejsze, by utrzymywać odpowiedni bilans kaloryczny, unikać wysokoprzetworzonej żywności, dużej podaży glukozy, fruktozy, sacharozy, maltozy i innych cukrów o szybkiej kinetyce (także przetworzonej skrobi), tłuszczów trans, wskazane jest również ograniczenie podaży tłuszczów nasyconych.

Według badań naukowych nawet zamiana części masła (zawiera głównie tłuszcze nasycone) na oliwę z oliwek (zawiera głównie tłuszcze jednonienasycone) może przynieść istotne korzyści zdrowotne.

W jednym z badań po zamianie 50 g masła dziennie na 50 ml oliwy z oliwek dziennie odnotowano zmiany parametrów:

• stężenie glukozy na czczo było niższe o 1,5% w przypadku podawania oliwy z oliwek w porównaniu do masła
• stężenie insuliny było niższe o 8,9% w przypadku podawania oliwy z oliwek
• współczynnik HOMA (insulinooporność) był niższy w przypadku podawania oliwy z oliwek
• stężenie cholesterolu było niższe o 5,4% w przypadku podawania oliwy z oliwek
• stężenie transportera HDL było wyższe o 8,5% w przypadku podawania oliwy z oliwek
• stężenie transportera LDL było niższe o 5,5% w przypadku podawania oliwy z oliwek
• stężenie trójglicerydów było niższe o 7,4% w przypadku podawania oliwy z oliwek

Oliwa z oliwek obniża stężenie trójglicerydów. W badaniach powiązano podwyższone stężenia trójglicerydów z incydentami sercowo-naczyniowymi, w tym z progresją miażdżycy tętnic.

Jedz dużo owoców, warzyw i produktów pełnoziarnistych o wysokiej zawartości błonnika. Wpływają one na utrzymanie odpowiedniego funkcjonowania jelit, układu sercowo-naczyniowego i hormonalnego.

Zmniejsz stan zapalny w ustroju. Ograniczenie podaży kwasów z grupy omega-6 (np. olej słonecznikowy), a większa podaż kwasów omega-3 (ryby, suplementy diety, orzechy włoskie) sprzyja obniżeniu stanu zapalnego i pośrednio ryzyka sercowo-naczyniowego.

Stężenie cholesterolu - czy ma znaczenie?

Zalecane jest obniżenie stężenia cholesterolu poprzez stosowanie diety, ćwiczeń, a w skrajnych przypadkach również leków. Według obecnej wiedzy naukowej wysokie stężenie cholesterolu jest szczególnie groźne dla mężczyzn, a w mniejszym stopniu dla kobiet. Niemniej u pań w grę wchodzi ochronny wpływ estrogenów, więc z czasem ta „hormonalna osłona” przestaje mieć znaczenie. W przypadku mężczyzn ryzyko śmierci z powodu choroby niedokrwiennej serca rosło od momentu, gdy stężenie cholesterolu przekroczyło próg 5,5 mmol/L (213 mg/dL), a największe ryzyko wiązało się ze stężeniem cholesterolu wynoszącym 7,0 mmol/L i więcej (270 + mg/dL). Wiele sterydów anaboliczno-androgennych zaburza funkcjonowanie i uszkadza wątrobę, co powoduje zwiększenie stężenia cholesterolu nawet do poziomu 300-400 mg/dL. Jeśli dodamy do tego wpływ na nerki i zwiększenie ciśnienia krwi, obniżenie HDL i podwyższenie LDL, to zrozumiałe staje się, dlaczego przedwcześnie umiera tylu kulturystów. Również utrzymywanie dużej, nadmiarowej masy ciała (tkanki tłuszczowej) nie sprzyja zdrowiu i długiemu życiu.

Co jeszcze można zrobić?

W badaniach naukowych podaż witamin E i C obniżała ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej serca. Osoby dostarczające więcej witaminy C były narażone na mniejsze jej ryzyko. W porównaniu z osobami, które nie przyjmowały dużych dawek witaminy C, podaż co najmniej 700 mg (0,7 g dziennie) zmniejszała względne ryzyko choroby niedokrwiennej serca o 25%. Dodatkowe dawki witaminy E nie zmniejszały w istotny sposób ryzyka choroby niedokrwiennej serca.

Ponadto w badaniach naukowych wykazano, że kwasy tłuszczowe z grupy omega-3 znacznie zmniejszają ryzyko nagłej śmierci spowodowanej zaburzeniami rytmu serca i śmiertelności z jakiejkolwiek przyczyny u pacjentów z rozpoznaną chorobą wieńcową.

Referencje, badania, literatura:

Janet M. Torpy i in. Czynniki ryzyka choroby wieńcowej https://jamanetwork.com/ journals/jama/article- abstract/184989

Monografia pt. Zachorowalność i umieralność na choroby układu krążenia a sytuacja demograficzna Polski wydanej przez Rządową Radę Ludnościową w grudniu 2015 roku pod redakcją naukową prof. Zbigniewa Strzeleckiego oraz prof. Janusza Szymborskiego. https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/statystyka-zgonow-i-umieralnosci-z-powodu-chorob-ukladu-krazenia,22,1.html

WB Kannel i in. Alkohol a choroba wieńcowa: dowody na działanie ochronne https://pubmed.ncbi.nlm.nih. rząd/8814971/

Sara Tasnim w . Wpływ alkoholu na ciśnienie krwi https://pubmed.ncbi.nlm.nih. rząd/32609894/

JB Lakier i in. Palenie a choroby układu krążenia https://pubmed.ncbi.nlm.nih. rząd/1497005/

Krzysztof Ziaja, Damian Ziaja,Grzegorz Biolik, Aleksander Czajka Nowe trendy w chirurgii naczyniowej https://www.termedia.pl/Nowe-trendy-w-chirurgii-naczyniowej,8,16393,0,0.html

Agnieszka Badora1, Paulina Będkowska, Grzegorz Budziński Primary and secondary amputations of lower limbs

w materiale z jednej placówki medycznej

Violetta Cebulska, Violetta Koźlak i in. Opieka pielęgniarska nad pacjentem z zakrzepowo-zarostowym zapaleniem naczyń – studium przypadku https://www.termedia.pl/Opieka-pielegniarska-nad-pacjentem-z-zakrzepowo-zarostowym-zapaleniem-naczyn-studium-przypadku,50,31605,1,0.html

Suzanne Oparil w . Nadciśnienie https://www.ncbi.nlm.nih.gov/ PMC / Artykuły / PMC6477925 /

Philip A Ades i in. Otyłość w chorobie wieńcowej serca: nierozwiązany behawioralny czynnik ryzyka https://pubmed.ncbi.nlm.nih. rząd/28414064/

David Furman w . Przewlekły stan zapalny w etiologii choroby przez całe życie https://www.ncbi.nlm.nih.gov/ pmc/articles/PMC7147972/

Hazel Ester Anderson-Vasquez w . Wpływ spożywania diety bogatej w masło i zastępowania diety bogatej w oliwę z oliwek z pierwszego tłoczenia na profil antropometryczny, metaboliczny i lipidowy kobiet po menopauzie https://pubmed.ncbi.nlm.nih. rząd/26040366/

Naoto Katakami mechanizm rozwoju miażdżycy i choroby układu sercowo-naczyniowego w cukrzycy https://www.ncbi.nlm.nih.gov/ PMC / Artykuły / PMC5770221 /

Beata Paszczyk „SKŁAD KWASÓW TŁUSZCZOWYCH W MASŁACH I TŁUSZCZACH MIESZANYCH” http://ptfarm.pl/pub/File/Bromatologia/2016/Nr%204/Bromatologia%204_2016%20s%20756-763.pdf

H. Ciborowska A. Rudnicka „Dietetyka – żywienie zdrowego i chorego człowieka”

Wardhana Eko E. Surachmanto EA Datau „Rola Omega-3 Fatty Acids Zawarte w oliwie z oliwek na przewlekłe zapalenie” http://www.inaactamedica.org/ archiwum / 2011 / 21785178.pdf

Hoffman R1, Gerber M “Can rapeseed oil replace olive oil as part of a Mediterranean-style diet?” https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25322908

A P Jain i in. Omega-3 fatty acids and cardiovascular disease https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25720716/